کالسکه ناصری؛ قدیمی ترین کالسکه سطنتی - وبسایت دانشجویی

داریوش شهبازی| پیشینه کالسکه در تهران به زمان اهدای کالسکه انگلیسی در سال 1227 ق. به فتحعلی شاه بازمی شود. در پایتخت، جهت قابل رفت و آمد کالسکه وجود نداشت. شاه در ارگ سلطنتی در کالسکه می نشست و قلیان می کشید.

ژنرال تره زل فرستاده ناپلئون به ایران در دوران فتحعلی شاه می نویسد؛ در ایران مردم استعمال کالسکه سفری را نمی شناسند. به استناد سخن بارون فیودور کوف در دوره سلطنت محمد شاه قاجار نیز در ایران مسافرت با کالسکه معمول نبود.

کالسکه ظل السلطان

در نخستین سال های دوره ناصری، میرزا تقی خان امیرکبیر به موازات دیگر اقدامات گسترده اش در تمامی شئون کشور، در صنعت هم به کالسکه سازی توجه کرد و به دستور او در 1267 ق. در تهران و اصفهان این صنعت راه اندازی شد.

در وقایع اتفاقیه نوشته شده؛ به فرمان او کوچه و معابر ارگ برای آمد و شد کالسکه تسطیح و سنگفرش شد، اما با قتل وی، آنچه رشته بود پنبه شد.

حمل و نقل مسافر در ایران در آن عصر، افزون بر چهارخاتمه، تخت روان و کجاوه و... بود. لیدی شیل، همسر کلنل شیل سفیر انگلیس که در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه (نوامبر 1849) در خاطراتش از تردد کالسکه در کنار وسایل سنتی حمل و نقل می نویسد:

از تبریز خارج شدیم. در این راه باید تا مقصد، منزل به منزل توقف کنیم. دشت ها و تپه های خشک و لم یزرع ایران معمولا برای مسافران منظره کسل نماینده و یکنواختی دارد، چه رسد به ما که درون کالسکه و به سرعت قدم انسانی حرکت می کردیم. با اینکه وضع جاده را قبلا برای ما خیلی خوب توصیف نموده بودند، ولی حرکت کالسکه بسیار کُند و خسته نماینده بود...

زن ها را به هنگام سفر در داخل جعبه بزرگی به نام تخت روان می گذارند که مابین دو قاطر قرار گرفته محبوس می نمایند... قاطر های حامل تخت روان چنان از لب پرتگاه حرکت می نمایند که وحشت آور است... دو خدمتکار انگلیسی من درون دو جعبه به نام کجاوه که در طرفین یک قاطر قرار گرفته و جای تکان خوردن هم نداشت، به زور نشسته بودند.

کالسکه ناصری قدیمی ترین کالسکه سلطنتی در کشور است. این کالسکه به سفارش ناصرالدین شاه قاجار در کارگاه واگن فابریک در وین ساخته شد. ناصرالدین شاه در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ترور شد، او را به حالت نشسته در داخل همین کالسکه گذاشته و به کاخ گلستان بردند. این کالسکه در موزه خودرو های تاریخی ایران است.

رفته رفته کالسکه در ایران باب شد. نخست کالسکه سواری ویژه شاه و درباریان بود، اما بعد ها از آن در حمل و نقل عمومی استفاده شد. در سال 1307 ق. / 1269 خ. میرزا جوادخان سعدالدوله از شخصیت های معروف مشروطه با خریداری 30 دستگاه کالسکه در تهران کالسکه عمومی در محلات شهر دایر کرد. درشکه های تک اسبه در محلات عمومی به راه افتاد. بیشتر قسمت های کالسکه از چوب ساخته می شد.

در خاتمه این یادداشت، خوب است به نحوه حمل کالسکه در عصر قاجاریه اشاره کنیم؛ نکته جالب توجه سختی بسیار در حمل کالسکه به ایران بود. زیرا با نبود جاده باید کالسکه را بر دوش مردان باربر تا مقصد می رساندند. تصور کنید از ساحل خلیج فارس چگونه کالسکه ظل السلطان را به اصفهان برده اند؛ ادوارد استاک در این باره می نویسد:

در بین راه، میان باتلاق، با یک کالسکه زیبا روبرو شدیم که شاهزاده حاکم اصفهان (مسعود میرزا ظل السلطان) از اروپا سفارش داده بود. این کالسکه را تا اینجای راه 26 مرد بر دوش خود حمل نموده بودند. چرخ ها و تیرک کالسکه، جدا شده و به بدنه بسته شده بودند.

حال اینکه چگونه این کالسکه از میان کتل ها گذرانده خواهد شد، تصورش هم نمی توان کرد. هنگامی که من اصفهان را چهار ماه بعد ترک کردم، آخرین خبری که از این کالسکه به دست آوردم این بود که هنوز جایی در نزدیکی کازرون است.